Eise Eisinga
Bouwde in zijn huis een compleet planetarium
Eise Eisinga is een van de belangrijkste Nederlandse wetenschappers ooit. Hij werd geboren op 21 februari 1744 in het Friese dorp Dronrijp.
Al op jonge leeftijd was hij geïnteresseerd in wiskunde en astronomie. Daarom verhuisde Eise Eisinga op 17-jarige leeftijd naar Franeker om daar zelfstudie te gaan doen en ondertussen hielp hij zijn vader met het uitbreiden en succesvol maken van hun wolkammerij. Hij bleek een goede zakenman te zijn en handelde zelfs met Amerika.
Door zelfstudie in wiskunde en astronomie, zou hij ook een bekend en gerespecteerd wetenschapper worden in zowel Nederland als daarbuiten. Dat komt namelijk door zijn planetarium. In mei van 1774 gebeurde er iets bijzonders aan de sterrenhemel. Er zou een conjunctie van planeten plaatsvinden. Dat betekent dat meerdere planeten heel dicht bij elkaar lijken te staan, terwijl dit niet zo is. In dit geval waren dat Mercurius, Venus, Mars en Jupiter. Veel mensen in de omgeving van Eise Eisinga vonden dit behoorlijk eng, omdat een Friese dominee had voorspeld dat de aarde uit haar baan zou worden geslingerd en in de zon zou verbranden.
Foto van een conjunctie in 2011. Hier is goed te zien dat het lijkt dat de Maan, Mars, Venus, Mercurius en Jupiter heel dicht bij elkaar staan (G.Hüdepohl, atacamaphoto.com/ESO)
Deze angst bracht Eisinga op een idee. Als wetenschapper wist hij dat de aarde helemaal niet uit zijn baan geslingerd kon worden. Daarom besloot hij een machine te maken wat op elk moment kon laten zien wat er aan de hemel gebeurde. Hiermee wilde hij zijn omgeving geruststellen.
Zo begon hij in zijn huis aan de bouw van het eerste echt werkende planetarium ter wereld. Eise Eisinga dacht dat de bouw van dit planetarium een half jaar zou duren, maar uiteindelijk duurde de bouw veel langer. Bijna zeven jaar lang werkte hij aan zijn planetarium. Zijn vader maakte de tandwielen, zijn broer de muurschilderingen en pas in 1781 was het planetarium klaar.
Met behulp van ingewikkeld radarwerk laat het exact zien hoe Mercurius, Venus, de Aarde, Mars, Saturnus en Jupiter om de zon heen draaien. Verder is er een draaibare sterrenkaart te zien en verschillende wijzerplaten voor de stand van de maan, zonsopkomst en ondergang, de dagen van de week en het jaartal.
Het huis van Eise Eisinga in Franeker (Bouwe Brouwer, 2007)
Foto van het planetarium in de woonkamer van Eise Eisinga (Erik Zachte, 2018)
Het radarwerk dat het planetarium in gang houdt (Vera de Kok, 2012)
Al heel snel kwamen er heel veel bezoekers naar het planetarium. Niet alleen de gewone burger, maar bijvoorbeeld ook de koning van Zweden bezocht het indrukwekkende planetarium. In 1825 kocht koning Willem I zelfs het planetarium van Eise Eisinga zodat het eigendom werd van de staat en iedereen het planetarium kon bezoeken.
Eise Eisinga stierf in 1828 op 84-jarige leeftijd. In zijn testament liet hij een nauwkeurige beschrijving na waarin exact staat beschreven hoe het planetarium werkt. Hierdoor loopt het planetarium tot op de dag van vandaag nog precies goed. Het planetarium van Eise Eisinga is misschien wel de belangrijkste wetenschappelijke bezienswaardigheid van Nederland en trekt elk jaar nog duizenden bezoekers.
Om dit verhaal af te sluiten:
Wist je dat voor het planetarium wel 5394 handgemaakte spijkers zijn gebruikt?
Waar?
Het planetarium staat in Franeker in Friesland.
Meer weten?
Bekijk deze uitlegvideo over het planetarium.